بھارت میں جس پنجابی شاعر نے سب سے زیادہ مقبولیت حاصل کی ، وہ تھے شِو کمار بٹالوی ۔۔۔۔ پنجاب میں تو وہ شاید ساحر، امرتا، فراز سے بھی زیادہ مقبول ہوئے۔ یوں سمجھیں ان کی نظمیں لوک گیت بن گئیں۔
نی اک میری اکھ کاشنی + دوجے رات دے انیندرے نے ماریا
مائے نی مائے+ میرے گیتاں دے نیناں وچ برہوں دی رڑک پوے
مائے نی مائے + میں اک شکرا یار بنایا
تینوں دیاں ہنجواں دا بھاڑا + نی دکھاں دا پراگا بھُن دے، بھٹی والئیے
یہ سب آپ نے بھی سنی ہوں گی۔ ہر بڑے گلوکار نے ان کا کلام گایا ۔ وہ بھارت کا سب سے بڑا ادبی انعام ساہتیہ اکیڈیمی ایوارڈ لینے والے سب سے کم عمر شاعر تھے۔ بھارتی حکومت نے ان کے اعزاز میں ڈاک کا یادگاری لفافہ جاری کیا۔ آج بھی ان کے بارے میں بے شمار ویب سائٹس، پیج اور گروپ قائم ہیں۔ انٹر نیٹ پر اس کی موجودگی ہمارے عہد کے کسی بھی شاعر سے زیادہ ہے۔
13 جولائی 1936 کو بڑا پنڈ لوہٹیاں ( شکر گڑھ ) میں پیدا ہونے والے شِو کمار کو 1947 میں لاکھوں دوسرے لوگوں کی طرح اپنا گھر چھوڑنا پڑا۔
گھر والے بٹالہ میں آباد ہوئےاور وہ بٹالوی بن گیا۔
وہ ایک بے چین روح تھی ۔ تین کالجوں میں پڑھنے کے باوجود امتحان پاس نہ کر سکا۔ والد نے دوتین جگہ ملازمتیں دلائیں لیکن ہفتے میں بس دو تین دن دفتر جاتا۔ شادی اور بچے بھی ہوئے۔ سیکڑوں کنواریاں اور بیاہی عاشق ہوئیں ، لیکن اس کی اداسی دور نہ ہوئی۔ کئی کئی دن باقی دنیا سے کٹ کر کسی دوست کے گھر پڑا رہتا۔ مشاعروں اور کوی سمیلنوں کی آمدنی سے اخراجات پورے کرتا۔ اس کے نام سے ہزاروں لوگ مشاعروں میں آتے۔
لیکن وہ عمر کے 37 برس بھی پورے نہ کر سکا۔ 1973 میں 6 اور 7 مئی کی درمیانی رات پٹھان کوٹ میں اس کی موت پنجاب بھر کیلئے ایک بڑا shock تھی۔
اسے رخصت ہوئے 52 برس بیت گئے، لیکن آج بھی اس کا پچھلے سو سال کے کسی بھی پنجابی شاعر سے زیادہ ذکر ہوتا ہے.
شِو کمار بٹالوی کی شاعری کی خوشبو سرحد پار بھی پہنچی کہ ِاسے کسی ویزے کی ضرورت نہیں ہوتی۔
پاکستاں میں شِو کمار بٹالوی کی تین کلیات شائع ہوئی ہیں ۔ تازہ ترین اور جامع ہمارے دوست امجد سلیم منہاس کے ادارے ’’سانجھ‘‘ صفاں والا چوک ، لاہور ( فون نمبر 03334051741 ) نے شائع کی ہے. کیا۔اس میں شِو کمار کی تمام کتابوں پیڑاں دا پراگا (1960)مینوں وداع کرو (1963)آرتی (1971)لاجونتی (1961)آٹے دیاں چڑیاں (1962 لونا (1965)میں اتے میں (1970)الوداع (1974) ہی نہیں ادھر ادھر رسالوں ، فائلوں اور ڈائریوں میں بکھرا ہوا تمام غیر مطبوعہ کلام بھی شامل ہے
اس کتاب کی یہ اضافی خوبی بھی ہے کہ اس میں بھارتی پنجاب میں بولے جانے والے سیکڑوں نسبتاََ اجنبی الفاظ کے معانی بھی درج ہیں.
گیت
مائے نی مائے!
میرے گیتاں دے نیناں وچ
برہوں دی رڑک پوے
ادھی ادھی راتیں
اٹھ رون موئے متراں نوں
مائے سانوں نیند نہ پوے
بھیں بھیں ، سگندھیاں وچ
بنھاں پھہے چاننی دے
تاں وی ساڈی پیڑ نہ سہوے
کوسے کوسے ساہاں دی
میں کراں جے ٹکورمائے
سگوں سانوں کھان نوں پوے
آپے نی میں بالڑی
میں حالے آپ متاں جوگی
مت کہڑا ایس نوں دوے؟
آکھ سونی مائے ایہنوں
رووے بلھ چتھ کے نی
جگ کتے سن نہ لوے
آکھ سونی کھالئے ٹک
ہجراں دا پکیا
لیکھاں دے نی پٹھڑے توے
چٹ لئے تریل لونی
غماں دے گلاب توں نی
کالجے نوں حوصلا رہوے
کہڑیاں سپیریاں توں
منگاں کنج میل دی میں
میل دی کوئی کنج دوے
کہڑا ایہناں دماں دیاں
لوبھیاں دے دراں اتے
وانگ کھڑا جوگیاں رہوے
پیڑے نی پیڑے
ایہ پیار ایسی تتلی ہے
جہڑی سدا سول تے بہوے
پیار ایسا بھورہے نی
جہدے کولوں واشنا وی
لکھاں کوہاں دور ہی رہوے
پیار اوہ محل ہے نی
جہدے چ پکھیروواں دے
باجھ کجھ ہور نہ رہوے
پیار ایسا آلھنا ہے
جہدے چ نی وصلاں دا
رتڑا نہ پلنگ ڈہوے
آکھ مائے ، ادھی ادھی راتیں
موئے متراں دے
اُچی اُچی ناں نہ لوے
متے ساڈے مویاں پچھوں
جگ ایہ شریکڑانی
گیتاں نوں وی چندرا کہوے
مائے نی مائے
میرے گیتاں دے نیناں وچ
برہوں دی رڑک پوے
ادھی ادھی راتیں
اٹھ رون موئے متراں نوں
مائے سانوں نیند نہ پوے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
شکرا
مائے! نی مائے!
میں اک شکرا یار بنایا
اوہدے سر تے کلغی
تے اوہدے پیریں جھانجھر
تے اوہ چوگ چگیندا آیا
نی میں واری جاں!
اک اوہدے روپ دی
دھپ تکھیری
دوجا مہکاں دا ترہایا
تیجا اوہدا رنگ گلابی
کسے گوری ماں دا جایا
نی میں واری جاں!
نینیں اوہدے
چیت دی آتھن
اتے زلفیں ساون چھایا
ہو ٹھاں دے وچ کتیں دا
کوئی دیہوں چڑھنے آیا
نی میں واری جاں!
ساہواں دے وچ پھل سویا ں دے
کسے باغ چنن دا لایا
دیہیں دے وچ کھیڈے چیتر
عطراں نال نہایا
نی میں واری جاں!
بولاں دے وچ
پون پرے دی
نی اوہ کوئلاں دے ہمسایا
چٹے دند جیوں دھانوں بگلا
تاڑی مار اڑایا
نی نیں واری جاں!
عشفے دا
اک پلنگھ نواری
اساں چاننیاں وچ ڈاہیا
تن دی چادر ہو گئی میلی
اس پیر جاں پلنگھے پایا
نی میں واری جاں!
دکھن میرے
نیناں دے کوئے
وچ ہڑ ہنجوواں دا آیا
ساری رات گئی وچ سوچاں
اس ایہ کیہ ظلم کمایا
نی میں واری جاں !
صبح سویرے
لے نی وٹنا
اساں مل مل اوس نہایا
دیہی وچوں نکلن چنگاں
تے ساڈا ہتھ گیا کملایا
نی میں واری جاں
چوری کٹاں!
تے اوہ کھاندا ناہیں
اوہنوں دل دا ماس کھوایا
اک اڈاری ایسی ماری
اوہ مڑو طنیں نہیں آیا
نی میں واری جاں!
مائے نی مائے!
میں اک شکرا یار بنایا
اوہدے سر تے کلغی
تے اوہدے پیریں جھانجھر
تے چوگ چگیندا آیا
نی میں واری جاں !
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اساں تاں جوبن رتے مرنا
مڑجانا اساں بھرے بھرائے
ہجر تیرے دی کرپرکرما
اساں تان جوبن رتے مرنا
جوبن رتے جو وی مردا
پھل بنے یاں تارا
جوبن رتے عاشق مردے
یاں کوئی کرماں والا
یاں اوہ مرن
کہ جنہاں لکھائے
ہجر دھروں وچ کرماں
ہجر تہاڈا اساں مبارک
نال بہشتیں کھڑنا
اساں تاں جوبن رتے مرنا
بھلا کس لئی جینا
ساڈے جہیا نکرما
سو تک رت توں
جوبن رت تک
جہناں ہنڈائیاں شرماں
نت لجیاں دیاں جمن پیڑاں
ان چاہیاں وی جرنا
نت کسے دیہ وچ
پھل بن کھڑنا
نت تارا بن چڑھنا
اساں تاں جوبن رتے مرنا
سجن جی!
پئے سبھ جگ تائیں
گربھ جون وچ مرنا
جمنوں پہلاں اودھ ہنڈائیے
فیر ہنڈائیے شرماں
مرکے کریئے
اک دوجے دی
مٹی دی پر کرما
پرجے مٹی وی مرجائے
تاں جیو کے کیہ کرنا؟
اساں تاں جوبن رتے مرنا
مڑجانا اساں بھرے بھرائے
ہجر تیرے دی کر پر کرما
اساں تاں جوبن رتے مرنا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اشتہار
اک کڑی جہدانام محبت
گم ہے۔ گم ہے گم ہے !
ساد مردای سوہنی پھبت
گم ہے۔ گم ہے۔ گم ہے!
صورت اوس دی پریاں ورگی
سیرت دی اوہ مریم لگدی
ہسدی ہے تاں پھل جھڑوے نیں
ٹردی ہے تاں غزل ہے لگدی
لم سلمی سرو قد دی
عمر اجے ہے مرکے اگ دی
پر نیناں دی گل سمجھدی !
گمیاں جنم جنم ہن ہوئے
پر لگدے جیوں کل دی گل ہے
ایوں لگداے جیوں اج دی گل ہے
ایوں لگداے جیوں ہن دی گل ہے
ہنے تاں میرے کول کھڑی سی
ہنے تاں میرے کول نہیں ہے
ایہ کیہ چھکل ہے ایہ کیہی بھٹکن
سوچ میری حیران بڑی ہے
نظر میری ہر آؤندے جاندے
چہرے دا رنگ پھول رہی ہے
اوس کڑی نوں ٹول رہی ہے
سانجھ ڈھلے بازاراں دے جد
موڑاں تے خشبو اگدی ہے
ویلھ ، تھکاوٹ ، بے چینی جد
چوراہیاں تے آ جڑدی ہے
رولے لپی تنہائی وچ
اوس کڑی دی بڑکھاندی ہے
اوس کڑی دی بڑدسدی ہے
ہر چھن مینوں ایوں لگداہے
ہر دن مینوں ایوں لگداہے
جڑے جشن نین بھیڑاں وچوں
جڑی مہک دے جھڑمٹ وچوں
اوہ مینوں آواز دوے گی
میں اوہنوں پہچان لوے گی
پر اس رولے دے ہڑ وچوں
کوئی مینوں آوازنہ دیندا
کوئی وی میرے ول نہ ویہندا
پر خورے کیوں پٹلا لگدا
پر خورے کیوں جھولا پیندا
ہر دن ہر اک بھیڑ جڑی چوں
بت اوہدا جیوںلنگھ کے جاندا
پر میونںہی نظر نہ آؤندا
گم گئی میں اوس کڑی دے
چہرے دے وچ گمیا رہندا
اوس دے غم وچ گھلدا رہندا
اوس دے غم وچ کھردا جاندا!
اوس کڑی نوں میری سونہہ ہے
اوس کڑی نوں آپنی سونہہ ہے
اوس کڑی نوں سبھ جگ دی سونہہ ہے
اوس کڑی نوں جگ دی سونہہ ہے
اوس کڑی نوں رب دی سونہہ ہے
جے کتے پڑھدی سندی ہووے
اک واری آکے مل جاوے
وفا میری نوں داغ نہ لاوے
نہیں تاں میتھوں جیا نہ جاندا
گیت کوئی لکھیا نہ جاندا !
اک کڑی جہدا نام محبت
گم ہے، گم ہے، گم ہے !
ساد مرادی سوہنی پھبت
گم ہے، گم ہے، گم ہے !
